Pregón de 1996 Carlos Alvarez Lebredo

Pregón para a Xira de Santa Cruz de 1996 - Carlos Alvarez Lebredo)

 

Nado en Ribadeo en 1957.

Catedrático de Lingua e Literatura Galega. Dous libros e decenas de artigos sobre a Historia da Música en Ribadeo. Autor de mútiples artigos e comentarios de crítica literaria e ensaística sobre a obra de Rosalía de Castro, García Lorca, Granell, Cunqueiro, Alfredo Deaño, Leopoldo Calvo-Sotelo, Dionisio Gamallo, Luz Pozo, Daniel Cortezón, Baixeras, etc.

 

Á memoria de Amando Couto, que foi da fam e profesor

meu na Academia Santos Tomás de Ribadeo.

 

Señoras e señores, ribadenses todos:

Un pregón faise para anunciar en voz alta é en público algo que a todos lles convén saber; o curioso da miña situación é que estou seguro de que este público que hoxe me acompaña xa sabe todo o que lle convén saber neste sinalado día e, por tanto, non está moi claro o papel deste pregoeiro.

De maneira que, co seu permiso, voume adiantar unhas horas e facer con todos vostedes desde este Teatro unha imaxinaria Xira que, partindo de aquí mesmo, do centro de Ribadeo, suba a Santa Cruz, pase alá arriba o día enteiro entre comidas, bebidas, xentes e gaitas, ata chegar á queimada final que nos prestará as últimas forzas de regreso a casa.

Para axudarme nesta persoal romaría botarei man dunha manchea de bos amigos, pouco habituais neste tipo de actos, habitantes eles da República das Letras e moitos dos cales son xa –como diría o poeta Ramón Cabanillas- escritores de tempos idos.

Comenzarei por invocar a Xoán Manuel Pintos, impagable poeta galego de mediados do século pasado, e con permiso del e imaxinando que eu son o gaiteiro e todos vostedes o tamborileiro, digo:

Agora tomo eu a gaita,

collan o tamboril presto

e farán tou-po-rrou-tou

catando o compás que levo;

que, anque no saiban tocar,

pouco apouco deprendendo

irán tomándome os moldes,

irán tomándome os tentos.

Que non hai quen non tropece

nos principios e comezos.

Teñan conta dos meus chíos

cos oídos ben abertos.

e a ver como toporroutan,

facendo así o noso estreno.

Ben. O meu primeiro chío é para lembrar que a festa de Santa Cruz é básicamente unha romaría e a tradición manda que o romeiro debe facer fatigosa xornada a pé e en grupos. Non se fai así nesta festa desde hai moito tempo e eu ben que o sinto; poucos somos os que subimos andando, a pesar de que o camiño é breve e agradable. Non ten por que ser a estrada pola que van os coches, claro está, senón polos máis cómodos camiños que desde a Alza ou Recarei pasan pola Pega, atravesan Obe e continúan polo seu cemiterio arriba ata chegar á beira de Santa Cruz. Hai case vinte anos –non debía confesalo- escribín pedindo que só subise en coche a xente a quen lle fose imprescindible usalo. Está claro que non tiven moito éxito. Tal vez agora con este hábito do camiñar e do sendeirismo de moda, alguén máis se anime a subir e a disfrutar dos camiños citados. Paga a pena. E se así fose e nos decidimos, xa chegando ó alto, a mediodía, coa calor do sol pegada ó corpo, Santa Cruz a vista e a ría tendida ós nosos pés, sería cando poderíamos lembar a breve copla do poeta veciño, mondoniense el, Antón Noreiga Varela:

O sol e o mar á montaña

muito lle poden querer;

coróalle o sol a testa

e bícalle o mar os pés.

Talmente parece unha imaxe inspirada en Santa Cruz.

Os irmáns Suárez Couto

As romarías e a nosa Xira foron concebidas para percorrelas a pé, e así debería ser sempre. E non o digo só por cumplir con esta parte da tradición senón tamén polo respecto e pola fidelidade debida ós pioneiros, os irmáns Carlos e Amando Suárez Couto, que a pé a idearon e a pé iniciaron as subidas a Santa Cruz nos anos cincuenta, con moi pouca xente ó principio, case eles dous sós. Con todo, en 1962 xa conseguiron que a Xira tivese unha ampla repercusión publicitaria; para logralo eles mesmos crearon a sociedade Amigos da Gaita, que impulsou a festa. Din que nos primeiros anos, a falta de gaiteiros, o teimudo Amando Couto se puxera a ensaiar un pouco co fol e co punteiro ata conseguir chegar a Santa Cruz envolto nos sons das súas propia melodías. Agora isto das gaitas xa está moito máis profesionalizado.

Todo o contrario do que se facía naqueles anos, nos que o entusiasmo suplía a falta de subvencións. Cando os irmáns Suárez Couto comezan a organizar as primeiras Xiras, Amando xa afora vicepresidente da Xunta Directiva fundadora do Ribadeo Fútbol Club, en 1913, con dezanove anos; xa fundara e dirixira o coro Cántigas da Mariña en 1924; xa creara en 1927 a Biblioteca Popular Circulante (con Gregorio Sanz, entre outros) e promovía a rehabilitación da actual Biblioteca Pública Municipal El Viejo Pancho; colabora na revista luguesa de vangarda Ronsel e na edición do Ribadeo antiguo de Francisco Lanza en 1933.

Como moitos de vostedes saben, durante anos organizou decenas de Veladas Benéficas cos máis variados e sempre altruistas fins. E en 1955, mentres poñía en marcha as primeiras Xiras, axudou definitivamente á saída da Coral Polifónica de Ribadeo. Anos despois creou o grupo feminino de gaitas Saudade. E todo isto cun talante e un humor envexables que sempre demostraron os irmáns Suárez Couto, xa desde mozos residentes en Madrid, época na que organizaban no seu piso de estudiantes o que Antonio Darriba calificaba como “unhas veladas musicais e unhas sesións de espiritismo bárbaras”

Máis recentemente, cando Carlos Couto lanza en 1960 a idea de facer un gran monumento dedicado ó gaiterio galego no alto de Santa Cruz, despois de varios anos de múltiples e xenerosas aportacións económicas populares e municipais chegadas de toda Galicia, Amando Couto doa as setenta mil pesetas en que vende o seu magnífico cadro Gaiteiras en Santa Cruz para así chegar ás duascentas mil que custaba o monumento do escultor Faílde, inaugurado en 1965. E é que, como escribiu Dionisio Gamallo en vida do noso pintor: ” A Amando le va bien su nombre. Ha pasado y pasa la vida amando”. Certo.

Tan certo como o que dí un bo amigo meu, que comparte conmigo o exilio ribadense en Compostela: “é que estes galeguistas de antes facían de todo”. E facíano ben.

Tamén fixo ben Ribadeo cando decidiu homenaxear a estes irmáns Carlos e Amando Suárez Couto en 1974, ofrecendo, entre outros actos, un monolito e o nome de ambos para a corredoira ou camiño que nos esixe un último esforzo antes de chegar ó alto de Santa Cruz. Deteñámonos, pois, uns intres neste punto da subida e da memoria.

Entre a xente que asiste ó descubrimento da placa érguese a elegante figura do noso mellor novelista: Eduardo Blanco Amor. Xa estivera en Ribadeo dúas veces antes. Unha, nove anos atrás para a inauguración do Monumento ó Gaiteiro. Segundo escribiu nunha ocasión Victor Moro, aquela fora a primeira vez que viña Blanco Amor a Ribadeo, e xuntos pasearon canto quixeron, e tertuliaron, e trasnoitaron, e escoitaron –cito literalmente- a “inventores de la magia estelar”. Supoño que a alusión se refire ó noso bo amigo José Díaz Cancelos que, como todo o mundo sabe, ten a súa oficina de investigación xusto a medio camiño entre a vila de Ribadeo e o monte de Santa Cruz.

Volvera Blanco Amor por segunda vez para ver a primeira chegada do tren da Costa.

E a terceira vez que nos visitou foi esta que estou comentando da homenaxe ós Couto. Para a ocasión escribe ademais dúas colaboracións en La Riberas e en La Comarca; nesta comeza así: “Victor Moro está empeñado en facernos ribadenses “por libre” a tódolos seus amigos farasteiros”. Está claro que el aceptaba de moi bo grado o noso pasaporte local pois, despois de enviar estes afectuosos artigos ós semanarios, achegouse Blanco Amor aquel primeiro domingo de agosto ata a Corredoira para a homenaxe os irmáns Suarez Couto: co seu distinguido porte -sempre lanzal e coqueto o Eduardo- destacaba elegante entre a xente. E cando, trala presentación do acto e o descubrimento da placa, se rematou de cantar o himno galego, Eduardo Blanco Amor pronunciou un trémulo -pero sentido- ¡Viva Galicia!, que emocionou incluso ás acacias, aló na curva.

E, xa que estamos con escritores, ben será que convoquemos ó poeta Celso Emilio Ferreiro, que compuxo para a ocasión este fermoso poema titulado precisamente:

CORREDOIRA

Ser de Ribadeo esgrevio

e ter unha corredoira

para percorrer lentamente,

na tarde tranquila e morna

baixo as pombas do solpor

coa ría callada en sombras…

Ser de Ribadeo fermoso

e ter unha corredoira

para camiñar paseniño

nunha mañá de gaivotas,

mentres os barcos no porto

arrandéanse nas ondas…

Ser de Ribadeo famoso

e ter unha corredoira

para ollala baixo as estrelas,

na noite calada e fonda,

mentres o vento gaiteiro

cos seus cantares se alonxa…

Ser de Ribadeo e ter

(de seu) unha corredoira…

Pero deixemos xa o Monumento ós Couto e subamos pola Corredoira arriba para chegar a Santa Cruz. Non me resisto a lamentar en público a que creo desacertada decisión de plantar por alí, á beira, ese tipo de abetos chamados píceas, máis de cen, polo visto. Non lle dedico ó asunto máis de catro liñas; só citarei ó respecto o que deste abeto, ó parecer tan noso segundo os seus defensores, di o Diccionario de la Real Academia Española de la Lengua, por se vale como autoridade: “Pícea: (picea abies). No la hay silvestre en toda España”.

As romarías

Así que, en fin, mellor mirar hacia o outro lado. Uns pasos máis e xa estamos no alto:

a capela, as dúas cruces, a romaría no seu apoxeo. Moita xente. Moitos mozos. Tamén moitas mozas, ledas, engaioladas.

Xa o dí o refrán, con pouca exquisitez, por certo:

Ás romaxes e ás vodas

van as tolas, todas.

(Que me desculpen as mulleres, pero eu non son o autor do refraneiro)

Máis finamente tamén o anota Rosalía, referíndose á doce loucura das mozas subitamente namoradas durante a romaría; así na última estrofa do coñecido poema que dedica á figura do gaiteiro, di:

Nas festas, ¡canto contento!

¡Canta risa nas fiadas!

Todas, todas namoradas,

déranlle o seu pensamento;

e el, que de amores sendo

quixo a todas engañar,

cando as viu despois chorar

cantaba nas mañanciñas:

Non exan elas toliñas,

non veñan ó meu tocar.

Pero é que desde sempre as romarías foron sobre todo pretexto ou posibilidade de vérense ou xuntárense mozas con mozos amigos, ou noivos, sen levantar sospeitas. Así o reflexa a nosa rica literatura medieval, dos séculos XIII e XIV, nas chamadas cántigas de romaría, postas sempre en boca de muller e referíndose ó seu namorado, a quen chaman amigo. Por exempo esta cantiga na que a moza lle confesa á súa nai que gracias á romaría do monte Faro puido namorarse:

Fun eu, madre, en romaría

a Faro con meu amigo,

e veño del namorada

por quanto falou comigo,

pois me xurou que morría

por min; tanto me quería.

Nai tolerante esta que, sen poñer reparos, escoitba a confidencia da filla; moito máis tolerante, desde logo, que estroutra nai que , sospeitando que iso de ir a filla á romaría de Santa Cecilia é só unha desculpa para verse co noivo, non lle deixa sair da casa; así a moza quéixase amargamente desta maneira:

Non podo eu, madre, ir a Santa Cecilia

pois me guardades a noite e o día

do meu amigo.

Outro recurso que tiñan as nais para evitar que nas romarías as fillas collesen, digamos, mal de amores é ir con elas; pero entón as mozas protestan picaramente e din que cadaquén cumpra o seu papel: as nais á igrexa a poñer velas, e elas ó seu, que é pasalo ben. Escoitemos:

Pois nosas madres van a San simón,

de Val de Prados candeas queimar,

nos, as meniñas, poñámonos a andar

con nosas madres; e elas entón

queimen candeas, por nós e por si,

que nós, meniñas, bailaremos alí.

Máis sinceridade, imposible.

Claro que outras veces sucede que a moza morre por ir á romaría a ver ó seu amigo, pero este, boa peza, parece que non pon tanto interese como ela:

Amigo, se me gran ben queredes,

ide a San Mamede e me veredes:

hoxe non me mintades, amigo.

Xa que aquí nada me podedes falar,

ide onde poidades conmigo estar:

hoxe non me mintades, amigo.

Serei con vós en San Mamede do Mar,

na ermida, se Deus me axudar:

hoxe non me mintades, amigo.

Vaia, que esto de ir de romarías ten o seu aquel para a xente nova, ben se ve. E non porque o deixasen escrito estes trobadores medievais -xente culta ó fin e ó cabo- senón porque este cóctel de paseo, piñeiros e rebunbuio, como o que se dá en Santa Cruz, non podía ser doutra maneira. As nosas cantigas populares e tradicionais, que se transmiten de casa en casa e de boca en boca desde tempo inmemorial, así o reflexan. ¿Quén non coñece estas copliñas, que parece que foron feitas expresamente para a nosa xira de Santa Cruz?

Teño de subir, subir,

que do alto vexo ben

para mirar os meus amores

se me falan con algúen,.

Ou esta:

Que piñeiriños mási altos,

que pinas tan amarelas.

As palabriñas dos homes

quen se che fiara delas.

Ou estoutra máis:

Onde hai piñeiro hai piñas,

onde hai piñas hai piñóns,

onde hai amores hai celos,

onde hai celos hai paixóns.

Pero non vai ser todo cantigas de amores e desconfianzas. Tan tradicionais como elas son os outros ingredientes das romarías; as gaitas madrugadoras, as campás, as misas e procesións, a ermida (ben presentable que está a de Santa Cruz, por certo); tamén debe haber bos xantares en grupo, viño do pais, empanadas, queixos, rosquillas e outros doces. Manda a tradición que, de haber rosquillas, hai que traer algunha de volta para casa e convidar ós familiares que non pudieron ir. Nunha romaría tradicional non hai por que levar toda a comida pois debería de haber vendedores varios que ofrecesen algúns productos.

En Santa Cruz non hai de todo isto que estou enumerando pois, en verdade, esta nosa Xira é unha romaría un tanto sui generis aquí en vez de procesión acompañando ó santo, o previo é troular cos Cocos por San Roque; a mesma Santa Cruz non é unha santiña como as outras que vemos nos altares senón dous monumentos; unha de cemento e outra de aire; e de misa, ese día non parece que haxa moita máis que outro domingo calquera.

Pero o caso é que non falten a comida nin a bebida. Disto si que hai en Santa Cruz.

Como non. E tamén gaitas.

As Gaitas

Falar de gaitas en Ribadeo obriga a lembrar a irrepetible figura de Primitivo Díaz. Sen as súas aportacións constantes non se pode escribir a historia pasada nin a presente do folclore na nos vila. Aínda hoxe, calquera eco de gaita que resoe por Ribadeo, tocada por mulleres ou por mozos, nos leva, tirando do fío da transmisión local, ata o maxisterio musical de Primitivo.

A palabra “gaita” procede do gótico gaits, que significa “cabra” e isto das cabras é algo moi consustancial a Ribadeo; non pensen mal; non o digo por nada especial, senón simplemente porque un dos escudos de armas do apelido Ribadeo presenta unha árbore no medio do campo e dúas cabras, unha a cada lado, rampantes, é decir, erguidas e saltando hacia a copa arbórea.

De facer caso a Murguía, en Galicia entrou a gaita no século XIII. Realmente, xa podemos ver imaxes de pedra con Anxos gaiteiros en Santo Domingo de Ribadavia e en San Francisco de Ourense; tamén na sillería de madeira do coro do Mosteiro de Celanova.

Máis importante é o primeiro documento escrito no que se cita a un gaiteiro; é de 1374 e trátase dun contrato de venda dunha finca ó mosteiro de Monfero, no que figura como testemuña do contrato, entre outros, un tal Johán Gonçalvez, Gayteyro.

Pero non se me poñan de mala gaita, que xa termino coa erudición. Pois o importante é o pracer de escoitala e non tanto saber dela. Esta sensación de oir emocionado os sons da gaita xa a describiu moi ben o noso poeta Lamas Carvajal, hai mási de cen anos:

¡Ai, cantas veces, xunto unha fonte,

sentín teus ecos que dende o monte

me trouxo o vento fresco e sutil!

¡E cantas veces soando amores,

ó brando arruio dos teus rumores,

as miñas coitas adormecín!

En realidade as gaitas non só poden curar as coitas -como dicía este poema- senón tamén ser bálsamo dalgunhas doenzas, males, ou enfermidades, vaia, que a gaitoterapia abranxe un espectro moi amplo.

Tense noticia de que o son dunha gaita resucitou a un soldado galego morto na guerra de Cuba. Tamén se comentaba polo século pasado que na Guerra da Independencia os soldados do Rexemento 31 de Asturias, que eran todos galegos, esmorecían no frente,

fracos e tristes, ata que alguén lles regalou unha gaita coa que reviviron de repente, e despois… pois gañaron a guerra. O poeta Xoán Manuel Pintos explícao moi ben e en verso:

¿Non che abonda de lembrate

que ata milagros fixeron

nos hospitales do norte

os tocares dos gaiteiros?

¿Qué os atacados de gripe

e máis do cólera negro,

das camas brincaban sans

ó oir aquel son do ceo?

En fin, para terminar con esta gaita aproveito a ocasión e permítome rogarlles ós actuais organizadores da Xira que, sen perder o seu nome, sexan máis cosmopolitas e se fagan Amigos das Gaitas, así, en plural, para que algún día non moi lonxano nas rúas de Ribadeo e entre as altas copas de Santa Cruz escoitemos con emoción o fungar variado de gaitas galegas xunto coas máis melódicas Bag-pipe e Highlans pipe de Escocia, ou a Biniou kol da Brataña francesa. E, desde logo, se ata Santa Cruz chegase o son dunha Uilleam pipe irlandesa, rotísimo máis lírica que as nosas, e de varios roncóns, entón si que se lle abrandaría o granítico corazón ó mismísimo gaiteiro de Faílde. Solicitado queda.

O gaiteiro

Pero as gaitas non funcionan sen gaiteiro. E este si que é un personaxe. Figura imprescindible antes da proliferación de bandas e orquestras, a súa presencia era obrigada para o disfrute da música en festas e romarías. Sen o gaiteiro non había baile. Por iso foi sempre un personaxe tan querido e aprezxado pola xente, como moi ben reflexa a nosa literatura, especialmente a do século XIX. Convoquemos agora a algún deste poetas.

Lamas Carvajal describe o primeiro encargo do día que se lle fai ó gaiteiro: tocar diana e espertar a todo o mundo o día da festa:

¿Qué fai o gaiteiro

que os días de festa,

tocando a alborada

no lugar, non deixa

no leito durmindo

nin mozos nin nenas?

Cando o condenado

tocando se achega

á porta daqueles

que dormen, espertan

e todos en riola

detrás de si leva.

(…)

Que veña o gaiteiro,

que veña, que veña,

tocando a alborada,

tocando a muiñeira,

sen perda de tempo,

que o piden as nenas

Curros destaca del a súa fermosa presencia e lucida indumentaria:

Calzón curto, alta monteira,

verde faixa, albo chaleco,

e o pano na faltriqueira;

sempre na gaita parleira

leLevaba dourado fleco.

(…)

Xentil, aposto, arrogante,

en cada nota o gaiteiro

ceibaba un limpo diamante,

que logo no redoblante

pulía o tamborileiro.

Pintos repara na alegría que propaga:

O Gaiteiro é unha cousa

que non se lle atopa exemplo.

É a alegria dos vales,

dos montes e dos outeiros;

das xentes é o consolo

e o solaz e o recreo.

E, claro, con estas cualidades, e sendo requerido e loubado por homes e mulleres,

por mozos e sobre todo mozas, andaba el todo fachendoso e presumido. Esta faceta é a que

máis destaca Rosalía:

Un repoludo gaiteiro,

de pano sedán vestido,

como un príncipe cumpprido,

cariñoso e falangueiro,

entre os mozos o primeiro

e nas cidades sen par,

tiña costume en cantar

aló pola mañanciña:

-Con esta miña gaitiña

ás nenas hei de engañar.

(…)

Todas por el reloucaban,

todas poe el se morrían;

se o tiñan cerca, sorrían;

si o tiñan lonxe, choraban

(…)

-Con esta miña gaitiña

ás nenas hei de engañar.

Tamén Lamas se refire a estas cualidades donjuanescas:

Tocou pola vez primeira

na foliada de San Xoán;

o mordomo deulles os laudes,

aplaudiuno a mocedá:

do noso gaiteiro as vellas

non sabían que contar,

(…)

as mociñas churusqueiras

a rente del ó pasar,

mirábano fito a fito

dun xeito que xa, xa.

E asimesmo Curros se refire a esta facilidade para engailoar ás mozas:

Por eso en Vilas e aldeas,

por xentes propias e alleas

era aquel home estimado,

e por todos saudado

en camiño e vereas.

Por eso onde el chegaba

dábanlle citas de amores

as mozas porque el toleaba,

e sempre á mesa xantaba

dos abades e priores.

Está ben isto último que di Curros de comer nunha mesa ben servida, como a dos abades e priores, pois non só de amores ía manterse o gaiteiro.

Non é de extrañar este magnífico trato que a nosa literatura culta -e tamén a populardepararon ó gaiteiro. Non era para menos pois realmente os gaiteiros constituían daquela o que en termos mercantilistas se coñece como un ben escaso. Atendan Nos séculos XVI e XVII había que contratalos por medio de escritura pública e con moita antelación, segundo consta nos arquivos notariais; en caso de non facelo a tempo podíase quedar a vila sen gaitas para a súa festa ou romaría.

Moitos gremios e confrarías tiñan o seu gaiteiro fixo que, mentres vivise, tocaría a gaita o día da festa. A cambio, recibía en pago uns ducados durante todo o ano e a comida e a bebida tódolos días que actuase. Naquelas épocas en Ribadeo, este, que poderíamos chamar gaiteiro de cabeceira, era elixido en concello aberto cada día de ano Novo (¡vaia un día que escollían os nosos antergos para ter a mente despexada na dicisión!), e era frecuente que o cargo pasase de pais a fillos.

Hoxe en día as cousas xa nos son así claro está. Quen queira gaiteiros terá que pagalos e a bo prezo, inclusive por moi amigo da gaita que un sexa. De todos modos, tamén cabe a posibilidade de atopar por aquí ou por alá algún a prezo máis módico. Si, pero coidado con ese gaiteiro que parece xeneroso e toca por poucos cartos, pois xa nolo advirte o nos refraneiro:

Ao gaiteiro que toca de balde,

un ochavo para que empece

e dez para que acabe.

Pero, en fin, menos gaitas, que levan soando un bo anaco de tempo e xa son horas de dar conta duhna boa comida e dunha boa bebida, que para algo estamos en romaría. Ou, se queremos, cantemos e bailemos, e comamos e bebamos, todo ó mesmo tempo, se nos prace, como así parece que é.

Comer e beber

O historiador romano Estrabón escribiu, vinte anos antes de Cristo, ó relatar os costumes dos antigos galaicos que por aquí se atopou, que “mentres beben, danzan os homes ó son de gaitas e trompetas, saltando en alto e caendo de xeonllos”.

Comamos e bebamos, pois, que na Xira está permitido. ¿Cómo non vai estalo se xa os autores medievais da poesía goliardesca cando festexaban os goces do viño, do amor e das cancións o recomendaban universalmente para todo o mundo?

Bibit hera, bibit herus,

bibit miles, bibit cleros,

bibit ille, bibit illa,

…

Ou sexa:

Bebe a señora, bebe o señor,

bebe o soldado, bebe o crego,

bebe aquel, bebe aquela,

bebe o criado coa criada,

bebe o traballador, bebe o preguiceido,

bebe o rubio, bebe o moreno,

bebe o constante, bebe o frívolo,

bebe o inculto, bebe o sabio.

Bebe o probe e o enfermo,

bebe o de fóra e o descoñecido,

bebe o neno, bebe o vello,

bebe o bispo e o decano,

bebe á irmá, bebe o irmán,

bebe a avoa, bebe a nai.

Bebe esa, bebe aquel,

beben cen e beben mil.

Por se non o saben, os autores deste tipo de poesía do século XIII, os chamados goliardos, que escribían -e cantaban- isto, eran monxes e neste poema concreto parodiaban nada menos que a Santo Tomás.

Falando de curas, non hai festa tradicional galega na que, tralas empanadas e as bebidas, non se entoen un par de alalás ou de pandeiradas populares con tema dos cregos.

Seguro que algunha se escoitará mañá por entre os piñeiros, pero non o vamos contar aquí.

Sí podemos lembrar algunha fermosa cantiguiña sobre o deber, e que non ofende a ninguén.

¿Por qué non cantar en Santa Cruz?:

Dáme de beber ribeiro,

ribeiro de Ribadavia.

Dame de beber ribeiro,

ribeiro da túa labia.

Incluso algún poeta considera que isto de dar conta como é debido dunhas mesa ben repleta de comida e de bebida é unha cuestión identificadora de patria; invoquemos a Ferrín con voz grave, como corresponde:

No comer e no beber

en torno á ola da camaradaxe,

(…)

reclamo a liberdade pró meu pobo.

E mesmo a modosa Rosalía considerou que as alegrías etílicas poderían merecer algún verso:

Se a vernos, Marica, noutronte viñeras

á festa do Seixo na beria do mar,

ti riras, Marica, cal nunca te riches

debaixo dos pinos do verde pinar.

(…)

As cóxegas brandas, as loitas alegres,

os berros, os brinco, os contos sen fel,

todiños pequeques, alegres todiños…

E a nosa señora detrás do tonel.

O poema rosaliano, con iso do pinar, as cóxegas, os brinco, peneques e damais, talmente parece concebido para Santa Cruz.

Tamén o propio refraneiro quere animarnos a borar uns tragos coa comida:

-Beber e comer, bo pasatempo é.

-O beber quer comer.

-Por beber medio netiño

e comer media tallada,

nunca se perdeu nada.

A compañía de comida e de bebida mesmo serven de remedio para os tímidos:

Despois de comer e beber

cada un dá o seu parecer.

E tamén para facer amigos e estreitar camaraderías:

Comamos ata que non nos vexamos,

que mentres xuntos comemos,

ben estamos e ben nos vemos.

Ou nestrourto refrán.

Mentres teñas que comer

non faltará quen te veña ver.

Un refrán que ven bárbaro para andar por Santa Cruz de pícaro, sen levar comida éeste:

Come ben e non mires a conta de quen.

Aínda que eu, persoalmente, non llo refomento a ninguén. O mellor é, como sempre, ir cargando coas cestas ben repletas de trotillas e empanada; a fartar, porque en definitiva:

Vale máis o comer o o comichar

que o non comer e cobizar.

Fagámoslle caso, pois, ó refraneiro que, como todos sabemos, non é máis que o saber cristalizado, despois de tantos anos; así que, con moderación como é debido, comamos, bebamos, falemos, cantemos e repousemos un ratiño á sombra agradecida e morna da foresta de Santa Cruz.

A queimada final

E, cando ó caer a tarde, o sol de poñente pinte de amarelo os lombos do tesón e as fachadas das Figueiras e Castropol, cando o vento se quede e a ría sexa un gran espello dourado, cando as sombras, en fin, comecen en Santa Cruz a vencer ós brillos do día, entón será o momento máxico do gran ritual da queimada. Porque a queimada non precisa moita luz pois ela mesma é luz; é luceiro e estela arredor da cal unha constelación de devotos nos sentamos (e nos sentimos), cobizosos, en preitesía.

Cheguemos así ó final deste día co rito da queimada, que hoxe está convertido en símbolo comunitario e participativo ó remate das nosas festas. E, ademais, xa é recoñecido universalmente como un rito galego e como un rito de galeguidade.

Se aínda quedase en nós algo de espírito bravo, teñan por seguro que coa queimada o sacamos, polo menos durante un ano. E termino. Xa lles dixen ó principo do meu discurso que para facer esta particular Xira que agora remato necesitaría da axuda dalgúns dos máis coñedicos habitantes da República das Letras Galegas; sen a súa desinteresada colaboración eu non sería capaz de chegar ata aquí, diante de todos vostedes, de modo que tamén llelo teño que agradecer a todos eles:

Moitas gracias meus trobadores Joam de Requeixo, Martín de Ginzo, Pero de Viviâes e Joam de Cangas. Moitas gracias ós múltiples e anónimos autores do noso Cancioneiro tradicional e do Refraneiro popular. Ós poetas goliardos. Moitas gracias ós nosos poetas Galegos do XIX: Xoan Manuel Pintos, Lamas Carvajal, Rosalía de Castro e Manuel Curros. Moitas gracias a Noriega Varela, a Celso Emilio Ferreiro e a Méndez Ferrín. Moitas gracias, tamén, a Emilio Álvarez Blázquez por dedicarnos especialmente ós ribadenses, en 1965, este fermoso poema para o final de tan significado día:

Pola congostra embaixo

pasa o gaiteiro,

e unha cinta amarela

pinta no vento.

Reiseñores e xílgaros,

rulas e merlos,

apóusanse na cienta,

e o sol no medio.

Pola congostra enriba

sobe o gaiteiro:

Estrelas van caendo

por Ribadeo…

E moitas gracias, como non, a todos vostedes.

Ribadeo, 3 de agosto de 1996