Pregón de 1998 - Juan López Rico

Pregón para a Xira de Santa Cruz de 1998 - Juan López Rico

 

Nado en Ribadeo en 1955. 

Licenciado en Ciencias da Información pola Universidade Complutense. Xornalista da Axencia EFE. Humorista gráfico. Profesor de AIKIDO.

 

MIRAR É UN RETORNO

En permanente retorno, a Mario López Durá, “Don Mario”

 

Parece que por un mal azar, ou se cadra que polo destino, véxome de novo neste transo de ter que vos falar das vosas cousas, que tamén son as miñas, aínda que para min son cada vez máis lonxanas. De mais lonxo no espacio e tamén no tempo, que foxe inaprensible, como escribiu a nosa poetisa nacional:

 

¡Pero qué aprisa en este mundo triste/ todas las cosas van!

¡que las domina el vértigo creyérase!...

La que ayer era capullo, es rosa ya,

y pronto agostará rosas y plantas/ el calor estival.

 

Un ten sempre a tentación de esquecer para non ser consciente do que está permanentemente deixando, porque se recordar é práctica recomendable, non o é vivir de recordos, que iso é un pouco facese vello, como me facedes quen me subides a este “patíbulo”. Pero sei que non sabedes dos sufrimentos destes partos, nin da vergoña que me produce a súa publicidade. Non interpretedes os meus síes como mostra de atrevemento, ¡e menos de vaidade! Son consciente, máis ca ninguén, da miña falla de habelencia para estes mesteres.

 

Hai uns meses a prensa recolliá a afirmación de Josep María Sagarra de que “a unha determindad idade, calquera persoa se sente como una árbore chea de froitos -os recordos- e sente a necesidade de que o abaneguen para se ceibar deles!”. Un tampouco sente que se atope nese momento.

 

Non é atrevemento nen vaidade, nen a árbore está en sazón, pero tampouco é masoquismo, aínda que o pracer dun acto como este, co protagonismo que se me concede, teño para min que chegará pola bondade do “tribunal”, porque, se cego se foi na escollas deste ano, tamén sei que se vai ser xeneroso no xuízo. A única razón, pois, para ter aceptado é a querencia por todo o ribadense.

 

 

A Xira e Santa Cruz hai tempo que acadaron o estatus de fito, de efeméride de fonda raiceira, de iniciativa universal do noso universo de Ribadeo e alén del. É xa algo así como un rito, unha liturxia pagá de ribadensismo. É esa querencia, ese orgullo primixenio, como o que describía Ginés de Silva, o rapaz que pintou El Greco no enterro do Conde de Orgaz por Múgica Laínez.

 

Dicía o personaxe de “El laberinto” que nacera “en la Imperial Toledo” (poñédelle Ribadeo): “En esto no envidio a nadie insignias ni diplomas -afirmaba con sano localismo-, porque pese a haber recorrido mundo y a haber gastado los ojos en las crónicas de viajeros elocuentes, sé que en el mundo no existe lugar más bello y noble, para que en él nos alumbre, entre llantos, la primera claridad”.

 

Despois de coñecer grandes marabillas nas súas viaxes, mesmo polo mundo recén “descuberto”, Silva falaba así da súa orixe, porque, a pesares do incesante andar do home no camiño da súa vida, ¡viaxeiro eterno!, sempre deixa un sinal no berce. A Vida, tanto a de cada un de nós como a da Humanidade toda, é unha viaxe de incerto destino. Destino, chegada, final dun camiño, meta quizais. Futuro incerto en calquera caso. Pero no comezo está unha áncora chantada e imos soltando cabo a medida que nos alonxamos, que vivimos, etemos que procurar que a maroma, o recordo, a memoria, nos poda guiar de cando en vez de volta, para non perder para sempre aquel punto de partida.

 

Non é empeño inútil manter aquela referencia, nin é útil só para o mero deleite da nostalxia. Asuntos importantes, como a poesía, teñen a súa orixe nesa viaxe de instrospección e recordo. Así o dixo hai pouco o galego Premio Príncipe de Asturias Jose Angel Valente: “A creación poética esixe voltar á orixe, o único lugar posible desde o que poder crear e desde o que volver nacer”. Silva empregou para falar de Toledo dous adxectivos, “belo” e “nobre”, un, inicialmente, propio da naturaza e o outro particularmente humano, aínda que a plenitude de ambos se atopa baixo a vontade dos homes, pois non só a nobreza, o cultivo do raciocinio e o espírito, cualifica ás persoas, senón que a beleza da paisaxe, e mas aínda o marco físico das nosas “primeiras claridades” debe ser obxecto de cultivo para o noso propio gozo e como herdanza para os nosos fillos.

 

Santa Cruz é así, tamén, miradoiro da nosa pegada, outeiro para unha ollada histórica, para planteármonos o reto de compativilizar o progreso e o crecemento demográfico coa preservación do entorno, que é asunto absolutamente próximo a unha festa como a de mañá, porque as romarías, a Xira, teñen unha compoñente de contemplación e fanse en lugares especiais, ¿cantas veces non nos quedamos alleos ao mási próximo cando miramos desde Santa Cruz? Porque non é só a paisaxe. Desde aquel miradoiro tan noso podémonos ver nós mesmos, as nosas vivenzas, porque foron realidade en cada recuncho daquel cadro que nos amarra á mocidade e á nenez. Unha montaña faise, pois, un lugar especial, un vencello íntimo con aquel que fomos e aquilo que vivimos.

 

Se cadra, esta idea de identificación, que nos debe levar a ser absolutamente respectuosos, vitalmente respectuosos coa natureza, por selo con nós mesmos, é cousa que sempre se sentiu neses lugares especiais; así o poderían sentir os nosos devanceiros hai tres mil anos, participando en ritos ancestrais no luar, sentindo o impacto da natureza en cada un dos poros da súa pel, como debeu sentir Lord Byron cando se preguntou:

“As montañas, os mares, os ceos, ¿Non son unha parte de min mesmo e da miña alma, coma tamén eu son unha parte deles?”

¿Non deixan de seren un “accidente” obxetivo para unificarse con cada un de nós? ¿Non hai, quizais, unha Santa Cruz por cada ribadense que a viviu?

 

As singularidades da paisaxe, coma un volcán, un mar, un río ou unha montaña convértense, na nosa convivencia con eles, en parte da nosa vida e da nosa historial Convértense en lugares míticos, coa historia e a lenda que lles impregnamos, coa Personalidade e a Humanidade que compartimos con eles. Poden ser lugares de terror, demoníacos, de dor e malrecordo, ou marcos de alegría e lecer, de convivencia e de doce nostalxia. Poderíamos falar de multitude de lugares especiais para moitas civilizacións e así ilustrar este noso de Santa Cruz, pero para non repetir lugares auténticos lembraremos aquelas illas de Tabucchi, no “mar ignoto que se estende alén das Columnas”, onde había moitos deuses, aínda que nove os principias, e eran deuses moi humanos, do espítirito, do sentimento e das paixóns. Cada un tiña o seu templo nunha illa, nun lugar especial.

 

A illa máis lonxana era a do deus da Morriña e a Saudade, aínda que tamén albergaba o desacougo, a pena polo que foi ou polo que non foi e puido ser… O deus do Odio, a illa do Odio, onde tamén se atopab a envexa, era unha illa minúscula, en forma de cono, que para chegar a ela facían falla moitos días e moites de dura singladura. Habia outros deuses coas súas illas, as illas da Loucura, da Piedade, da Mangnanimidade, do Egoismo…, e o deus máis importante daquel pobo alén as Columnas era un deus da totalidade, da plenitude, da perfección, polo que o autor pensou que se trataría do lugar especial da Felicidade, un lugar próximo.

 

Esa é Santa Cruz, porque Santa Cruz é un lugar especial sempre que alguen sobe alí, dobrando cabo, regresando, e funde a paisaxe cos seus recordos. Que o Día de Santa Cruz, mañá, o día da Xira sexa unha celebración de alegría, de festa e de música e de exterioridade, será unha proba de que Santa Cruz é a illa da felicidade, o lugar especial do deus máis importante dos nove principais. Por iso, outra proba: Non está lonxe, como a illa da Morriña, nin chegar a ela é unha viaxe de difícil empeño, coma a illa do Odio, senón que é camiño curto, ainda que con feble encosta, pois a Felicidade, que é destino vital, non é algo que nos chegue, senón que somos nos quen temos que achegármonos a ela. Pero é doado, porque nos agarda pretiño, aí á volta, en Santa Cruz, na primeira montaña, pero non na máis outa.

 

Santa Cruz, Santacruz, atalaya privilexiada do noso universo, miradoiro das nosas cousas, a nosa ría, o noso pobo, as árbores e os camiños, que tamén son nosos. Pero non é un só Ribadeo o que se ve desde Santra Cruz; son tantos ribadeos como ribadenses subimos alí, son os propios ribadeos de cada un de nos, o noso ribadeo concreto. Santa Cruz é a fiestra particular para que cada un de nós vexa as súas “marabillas concretas” que tamén viu Guillén:

El balcón, los cristales,

unos libros, la mesa.

¿nada más esto? Sí,

Maravillas concretas.

 

Unha árbore, unha casa, unha fonte, unha praza, unha rúa e nenos xogando, que eramos nós, emocións, vivenzas marcadas con lume que quedaron impregnadas nunha farola concreta que se apagaba todos os días de inverno ás oito e o vento que tiraba os postes para que se apagase, porque ao escondite xógase millor ás escuras.

 

Ata ese punto poder ser “concreta” a mirada desde Santa Cruz para un ribadense. Para transformarse na paisaxe e vérmonos a nós mesmos. Como Byron, para ensimismarnos unhas horas. “Porque unhas horas -escribiu Manteiga- poden ser unha eternidade, ou alomenos unha vida enteira”. A nosa, a de cada un de nós se imos percorrendo desde alí cada recuncho, non só porque alí en cada un deles, está un anaco da nosa vida, senón porque ribadeo tamén ten a súa beleza obxetiva, porque, como dixo un Nobel de máis creto literario ca humano:

“… o pobo de don Dionisio ben merce miralo con maior sosego”.

 

Merece miralo pola súa beleza indiscutible, magnífica, por ese don gratuito e que, seguramente por seren gratuito, non valoramos como se tivese un prezo ¿pensades que se o tivese poderíamos pagalo?... Por iso, polo elevadísimo prezo que se nos pode cobrar, cómpre matinar se estamos facendo todo ben. Santa Cruz permítenos mirar se é así. Desde alí recordamos como eramos e vemos como somos, as canas na barba, o bandullo, un desenvolvemento urbanístico quizais mellorable, unha casa que xa non está, unha praza agoniada polos edificios, unha ría na que tamén deixamos a nosa pegada.

 

Na presentación en España do seu libro “Coñecemento prohibido”, Roger Shattuch aseguraba que "desde o Renacemento e a Ilustración, temos sobardado os límites do coñecemento “ e preguntábase se “poderemos sobrevivir así como seres humanos”. É unha reflexión profunda e chamativa, porque expresa o paradoxo da posibilidad de que afondando e ampliando o coñecemento, incrementando a cantidade de saber, podemos caer na consecuencia non desexada da perda da nosa distintiva cualidade humana. Pensade nos avances da enxeñería xenética. Non é un chamamento a non saber, senón un chamamento a prudencia. É unha actitude ecoloxita: Non é oporse ao crecemento, ao desenvolvemento, senón demandar coidado. 

 

Lembrade a praia de Cabanela, a única “urbana” de area, o espacio natural do máis antergo barrio ribadense. Non se respectou co paseo marítimo e creouse un lugar que as estadísticas de uso impiden defender e, anos despois, na mesma zona, acométese unha nova agresión ao principal elemento do noso entorno: a Ría. Ou planificamos unha urbanización, dámoslle o nome das árbores que alí medraban desde antes que calquera de nós, e o primeiro que facemos é talalos. Ou atrevémonos a modificar o espacio que domina a Torre dos Moreno e estragamos unha imaxe simbólica de Ribadeo.

 

Esa sensibilidade é precisa, e corro o risco ao dicilo de que se resalte que un, probablemente en contra do que debera ser, xa non vive aquí, pero ao mellor, a percepción é distinta e sempre cómpre a diversidade. Ás veces, podédesnos ver mirndo para un balcón, o balcón de Guillén, aquel balcón “concreto”, e pensaredes: “¿Qué estará mirando?” Pero ese balcón é desde o que un día de Semana Santa, hai xa ben anos, un neno miraba agarrado á baranda o paso dunha precesión que lle quedou na retina da memoria, como as persoas da redonda, as imaxes, os olores, unha sensación completa que esperta de novo coa mirada a aquel balcón.

 

Porque, se pasamos todos os días por diante, unha e outra vez, un ano e outro, as imaxes repetidas van esvaindo aquela primeira pegada, pero para nós, desde lonxe, mirar é un retorno. Por iso tamén ten tanta importancia a prudencia, porque non só podomos perturbar a habitabilidade do noso pobo e as súas posibilidades de futuro ou esmagar para sempre un legado, senón que paseniñamente imos matando ese recordo individual e a nós mesmos con el, e á personalidade colectiva de Ribadeo con nós.

 

Esa perda debilitará aquel cabo que deixamos en terra na orixe, ao partir, e difumina a liña de regreso. É como adiantar o cronómetro do noso finito tempo particular e colectivo. Aquel cabo que nos guía, afortunadamente, ten moitos fíos; o de cada un ten os seus, pero hai fibras que son comúns. Son elementos cáseque da vida cotiá, que se converten en símbolos e que poden ser os recordos de persoas, como El Viejo Pancho, probablemente máis coñecido aquí polo seu busto no parque ou pola placa da casa onde naceu que pola súa obra, pero símbolo ribadense á postre.

 

Os símbolos, recordos colectivos, poden ser edificios, como é a Torre dos Moreno, que non sei se terá a mesma sorte que o noso poeta uruguayo, ou poden ser partes do mundo inanimado con personalidade e vida propias, como son a Ría ou Santa Cruz, a noso protagonista e da que xa falamos. E hai tamén outros elementos simbólicos de máis próxima vida, máis palpables, e que, aínda que non de tan longa permanencia entre nós como unha montaña, son obxecto, case diría suxeito, que compartimos en cada festa importante do noso calendario.

 

Obxecto de tantos momentos de ledicia e de tantos impagables sorrisos de tantos nenos; ¡Qué triunfo!, facer rir a un neno, facer realidade aquela fermosa imaxe das estrelas de Saint-Exupéry: “… unha chea de cascabeliños que saben rir…!".

 

Hai un símbolo ribadense que consegue este milagro da vida: Os Cocos, arela dos nenos, pero tamén aviso para os maiores, pregoeiros de parranda, festa e baile, animadores de días como o de mañá. Nun dos contactos coa organización da Xira, cando me convidaron a pronunciar este pregón, comenteilles que unha das cousas pola que sinto orgullo que non disimulo é por ter “bailado” en varias ocasións ao coco.

 

Por iso, non quero deixar de aproveitar esta ocasión para renderlle a homenxe destas liñas a todos os que tiveron esta experiencia desde hai moitos anos e aos que manteñen hoxe esta tradición, que sei que comparto con eles aquel orgullo, porque quen non se meteu dentro daquel esquelete e ergueu a mole do cabaleiro pode non comprender ese lexítimo sentimento, porque non é só xa o peso do paisano, senón que o centro de gravidade atópase tan por riba que esixe un gran dominio da estructura para facer do baile dos cocos un oficio de rara artesanía, que transforma o enorme esforzo de dar vida o xigante naquel sorriso dun pícaro, naquel cacabeliño que sabe rir.

 

Os cocos conforman tamén un dos primeiros fíos do cabo que cos anos ia soltando aquel neno cando lonxe de Ribadeo lembre o medo a esa enorme man de blanca luva e o atrevemento de tocar aquel corpón cando mamá nos achegaba desde o seu colo, preferentemente cando estaba pousado, cuiosamente sempre diante dunha taberna, o que creo quizais unha das súas primeiras confusións: “¿por qué os cocos paran sempre diante das tabernas e nunca entran? Ese pode ser, ao mellor, un dos misterios dos tres ou catro anos. Penso que é acaído este recordo para os responsables de que aínda disfrutemos dos xigantes, para os que os coidan durante todo o ano e para os que lle dan vida, festa tras festa, desde hai case un século.

 

E pouco máis… Reitero que aínda que é a segunda vez que a vosa xenerosidade e paciencia me trae a esta situación e xa teño pronunciado os dous pregóns máis importantes da miña vida, non son pregoeiro. Non teño facilidade para eses textos festivos e parrandeiros, recordatorios das grandezas locais e das vivencias máis próximas e os personaxse máis sobranceiros que arriquecen a nosa memoria.

 

A mín sáenme estas parrafadas intimista cando mañá é o día da esmorga, de saltarse as reflexións e de vivir baixo o dictado dos sentidos, desde o temperán son da gaita e o bule-bule dos nenos cos cocos ata unha tortilla na herba mirando tamén aos nosos Castropol e As Figueiras, como fai a cotío o gaiteiro de pedra, outro símbolo, pola materia e a forma, de nós mesmos e da nosa relación cos nosos irmáns asturianos.

 

Vaia logo, finalmente, o chamamento á participación nesta festa do noso “lugar especial”, quizais tamén un pouco a festa de algo do que eu hoxe teño dito aquí.

Moitas gracias