Pregón do 2002 - X.A. García Cotarelo

PREGÓN DA XIRA DE SANTA CRUZ ANO 2002 - Xosé Antonio García Cotarelo

Xose Antonio García Cotarelo

 

Nado na Pontenova en 1941.

Estudou a carreira de Dereito en Madrid onde aprobou as oposicións ó entón Corpo Técnico de Administración Civil do Estado en 1967. Foi Subdirector Xeral nos Ministerios da Gobernación, do Interior, de Obras Públicas e Urbanismo, de Traballo, Sanidade e Seguridade Social e de Xustiza. Entre 1982 e 1990 estivo destinado enservicios especiais na Xunta de Galicia na que foi Secretario Xeral da Consellería da Presidencia e Secretario Xeral da Vicepresidencia. En 1986 publica en colaboración “A Autonomía Galega” (1846-1981) e xa en solitario en 1989 as “Elexías de Tíbulo” volumen bilingüe latín - galego. Xubilouse no ano 2007 no seu derradeiro destino na Inspección Xeral de Servicios do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais.

 

“Os deuses, apiadándose dos homes, condenados pola natureza o traballo, instituiron, para compensa-las súas penalidades unha comunicación festiva, e déronlles, como compañeiros de alegria, as Musas, Apolo Musageta e Dioniso, de xeito que estas divinidades controlasen a rectitude dos humanos e o seu modo do gobernarse nas festas, celebradas en compañía dos deuses."

 

Platón, no seu dialogo sobre as leis, escribiu estas palabras que dixen hai mais do dous mil anos; ou, para botar contas mais exactas, trescentos cincuenta anos antes de que nacese Cristo. E si eu, cristianado augas arriba do Eo, en San Vicente de Vilameá, traio aqui estas palabras que invocan deuses que xa morreron, non é por vesti-la miña indixencia cunha autoridade venerable. Chámome a elas porque forman parte dunha tradición á que pertenecemos. Ampárome a súa sombra porque invocan a presencia do sagrado, un ámbito no que, baixo diferentes relixións, se estructuraron as festividades do tódolos tempos e de tódalas culturas.

 

Preside a divinidade os ritmos que a natureza impón, os ritmos de sementar e de segar, de cavar e de vendimar, de criar e de contar facendas; preside a divinidade, digo, o tempo do traballo, o tempo de buscarlle a terra, en ciclo anual e sempre renovado, a alegria da colleita lograda e do froito conseguido, Preside tamén, para compensación dos esforzos de cotio, as festas, este rito no que a xente toda é chamada a participar nos beneficios materiais e espirituais logrados co esforzo común.

 

Ainda hoxe son invocacións sagradas -a Santa Cruz, a Natividade de Nosa Señora ou Santa Maria “do oito”, San Roque, e outros tantísimos santos que presiden as nosas parroquias ou residen nas nosas ermidas- as que están presentes nas mais das nosas festas, tanto nas maiores das vilas como nas humildes festas de pote das nosas aldeas. Quizabes poda parecer que non o sabemos. Pero é así: esa presencia sagrada e signo e cifra do rito. 

 

Pero eu estaba con Platón, unha voz que nos ven de tan lonxe pero que informa ainda parte da nosa contemplación do mundo e da mesura espiritual que lle damos. E así invoco, porque son da nosa compañía nas festas, ás señoras Musas, a don Apolo Musageta e a don Dioniso. Fago deles os nosos invitados e trátoos co respeto que merecen, e aseñóroos, e pídolles consello e opinión, e esto me deron por recordo.

 

Contan os mitos, é dicir, contan os relatos fundadores, que as señoras Musas eran fillas de Mnemósime, a Memoria. E se é verdade que elas consiguen que os homes se esquezan das súas desgracias e das súas  preocupacións; se é verdade que elas nos cenceden unha pausa, un tempo de felicidade na vida de traballo que é o destino dos humanos; con todo, sen embargo, tamen e certo que, como fillas da Memoria, esixen e reclaman a verdade, contan o que de verdade pasou.

 

Como dixo Kirk exactamente, cando o poeta invoca a Musa non pide a axuda dunha técnica, dun modo de facer:  pide información sobre o obxecto do canto, pide a memoria exacta do pasado. Así que eu non pido a arte da oratoria que, ós anos que teño, xa non me será dada. Pido a verdade, a memoria do tempo. Eu, amigos, cumpro aqui o papel de pregoeiro porque alguen se acordou desta alma ausente que volve cada ano, e cando pode, a súa terra, a nutrirse na Alma mater, Madre nutricia que nos sustenta. Volve tamen para retomar, como quixo proclamar Cervantes no seu máis alto libro: "el camino de la verdad, cuya madre es la historia, émula del tiempo, depósito de las acciones, testigo de lo pasado, ejemplo y aviso de lo presente, advertencia de lo porvenir."

 

E hoxe, como oficiante do introito da festa, e a miña obriga celebrar, evocar, reinagura-la súa historia. Cúmprense hogano corenta anos da constitución oficial da Asociación de Amigos da Gaita, impulsada por Carlos Suárez Couto, acompañado no seu soño por tantos que xa miran con el esta paisaxe dende a outra ourela do tempo.

 

Tres anos haberá ainda que andar para que celebre o seu corenta aniversario o Monumento ó Gaiteiro Galego, labrado polas mans de Faílde e erguido pedra a pedra coa que carretaron don Xosé Rañón e tantos outros. E xa nin acordo cando Reinante, un Manuel apelidado Reinante, mercou pola parte de Santa Cruz mais de mil fanegas de monte e con el as Fontes do Lobo, primeiro manantial do que se surtiu de augas Ribadeo e que nacía nos terreos que hoxe dan campo e marco á festa. E hai tamen mais de 75 anos que empezou a cantar, seguramente alentado por Amando Suárez Couto, o coro “Cantigas da Mariña”. Van aló coarenta anos, os que cumprirían hogano as “Meniñas de Saudade” e os que pasaron dende que se puxo a andar e a tocar o primeiro qrupo de gaiteiras da terra, alentado tamén polo Amando e polo gaiteiro Primitivo Diaz.

 

E calo. Xa non quero evocar aqui mais sombras do alén. Estamos cumprindo un rito de reinauguración de mundo, que esto é a festa, e cómprelle os vivos tal oficio. Poño os meus recordos nas mans de don Pancho Maseda, que sostén acesa a homenaxe á gaita que outros espíritus encenderon, e rindo tributo agradecido ó esforzo  continuado de cantos quixeron e souberon facer das súas ansias ilusionadas regalo dos seus paisanos.

 

Venero a memoria dos fundadores e chamo a este recordo piadoso a cantos se quixeron e queren arrimar a esta paisaxe aberta, ó pé do mar, mirando a tódolos rumbos, que é Ribadeo. A par de chamarlle “thálassa”, a salada, os gregos chamáronlle “pontos”, que tanto val como ponte, o mar; e non cadra mal que Ribadeo poida presumir da ponte que, agora fai quince anos, se inaugurou e abriu outro presente. Como símbolo que mira dende a  altura, Santa Cruz, en festa, en Xira, mira o mar e a ría que nel acaba, e quere presaxiar novos camiños.

 

Pero outros recordos cómpren, e non é o menor considerar que a Festa que hoxe eu predico naceu baixo o símbolo da gaita e, como non, do gaiteiro, custodio fiel dunha tradición que outros, con outra intención, como Juan Pintos, recolleron para proclamar no seu libro maior, "A Gaita Gallega", a redención da nosa fala; redención, digo, que se fixo con coñecemento e respeto ó que o pobo leva no corazón e descobre no seu código de comunicación; de comunicación certamente, e non en xerga confusa e ignorante que outros quixeron inventar e que algúns aínda hoxe reivindican por mor de intereses criptopolíticos e con desprexo da filoloxía e do que a  xente do común atesourou e defendeu. Acórdome as veces do gaiteiro que, unha noite dos días da peste de Londres, en 1665, tal como conta Daniel Defoe, foi depositando no carro dos mortos e despertou cando estaba a piques de ser botado na foxa común.

 

Hai pobres e gaiteiros en todo o redondo mundo, e por eso a gaita non é símbolo de insolidariedade vestida de pano propio e distinguido. A gaita, que mañá soará nas mans e cos folgos de xentes e grupos de Carcedo e de Foz, de Xixón e de Viveiro, da Ladrido e de Ribadeo -¡e máis que houbese para o noso regalo!- chama co seu son popular a tódalas xentes de Europa, desde as Fisterras de rente ó mar de Atlante ata o Mar Negro que oíu as queixas da saudade inconsolable de Ovidio; dende a Finlandia que canta o Kalevala ata Miranda do Douro, ponla na que loce un galego antigo e saudadoso doutrora. Curiosa e didáctica é a historia da gaita como símbolo. Baixo o seu nome, e permítanme a repetición, Joan Pintos, en 1853, proclamou e defendeu a existencia do noso idioma, e puxo os alicerces da súa dignidade restaurada.

 

Poucos anos despois, en 1860, un poeta, don Ventura Ruiz Aguilera, pintando, certamente con verdade, a Galicia pobre doutrora, propón un enigma:

 

Hoy si la gaita galleqa

El pobre gaitero toca,

No acierto a deciros

Si canta o si llora.

 

Contestou Rosalia, en 1863, nos Cantares gallegos:

 

Anque contenta a qaitiña

o probe gaiteiro toca

Eu podo decirche

Non canta, que chora.

 

Mesmo Curros, dende a súa protesta civil, en 1880 e nos séus Aires da miña terra, canta con aires de triunfo:

 

“Xentil, aposto, arrogante,

en cada nota o gaiteiro

ceibaba un limpo diamante

que logo, no redobrante,

pulia o tamborileiro”.

 

Pero a memoria da realidade sabida, e quizabes tamen unha tradición poética que xa dixen, ven dar na conclusión sabida:

 

Por eso, cand’a tocar

se puña o gaiteiro lindo,

cantos viñan para bailar

s’escomezaban sorrindo

acababan por chorar.

 

A Rosalia ou, por mellor dicir, a una concepción laiante de Galicia, contestoulle polos anos 20 do século XX Luis Pimentel:

 

Non convén chorar mais.

Ela chorou por todos a para sempre.

 

Mais tarde, celebrando esta misma festa que nos convoca, Cunqueiro afirmou que a gaita é a ave máis fermosa do noso país.

 

Mester e dicir, pois, que sabían ben o que facian os que nos inventaron esta festa nosa de mañá. Convertían, convertiron, a gaita en simbolo da festa no que sempre foi: A música das Musas. E vale dicir que a convertiron en proclamado desexo, en afirmada ansia da querer ser, de afirmación, de orgullo proclamado.

 

E sabendo, como sabian, que a festa é descanso do traballo seguido da cotio. Compre agora que nas novas xeracións, no sangue novo que ferve na xuventude, saiban algúns segui-lo intento. E reinventalo. Descobrir non é imitar. Non é nos acenos, nin nas mesmas xestas das almas grandes que nos precederon, onde hai que busca-la restauración do mundo, o seu orde axustado, a liberdade de cada quen e as xustas esixencias do común. É nas institucións, naquel ánimo fundador doutrora, onde hai que asenta-los renovados esforzos.

 

Dixo Xenius, don Uxio d'Ors, que o que non é tradición é plaxio. Digo eu que si non hai renovación ábrese a paisaxe sombriza da monotonía, do aburrido, quizabes tamén do aborrecemento, da usura do tempo.

 

Cantou Ezra Pound que con usura, ninguén ten unha casa ben labrada. Na tradición e na renovación, nesa armonía, reside, a armonía mesma do mundo. A gaita, a ave mais fermosa do noso país, está a nos convocar. No seu canto descansan os nosos traballos. E con ánimo de renovación entramos no rito.

 

Está don Apolo vixiándonos. Tiña oráculo en Delfos e dáballe ós humanos consellos envoltos en palabras enigmáticas; mesmo como decindo que na propia vontade do home, na súa propia decisón, está o seu destino. Don Dioniso, nas sombras, está ó axexo. Míranos el tamén, coa súa cara enigmática. Este don Dioniso está asociado ás árbores, e dáselle por mérito o descubrimento da vide e a invención do viño. Asociado as árbores, e xa que a vexetación morre ó son do outono e renace na primavera, don Dioniso é deus de mortos, pero, ¡ollo!, deus tamén da supervivencia.

 

Proclama a Escritura: “O viño alegra o corazón do home”. Alegrémonos. Outros inventaron para nós as festas e a outros teremos nós que entregalas: sorriremos e miraremos para elas dende a beira do ceo.

 

Agora, xa que os de Follas Novas as anunciaron coas gaitas, a festa está nacida. Están gobernándose as olas, roxan xa os fornos, andan as salsas buscando o punto; a pastelería e as podentes tartas están xa na memoria golosa. E a gaita estanos invitando á danza, conxuro solidario contra a soedade. O home é un ser para a convivencia. E xa non hai máis que agardar.

 

¡A festa! ¡A festa! O mundo está renacendo. De hoxe nun ano. E sempre, e sempre. Gracias. Moitas gracias.